Od czasu wzrostu stóp procentowych zacz??o by? znowu g?o?no o WIBOR-ze. Pojawi?o si? szereg artyku?ów na ten temat. Jest ju? informacja o pierwszym pozwie z?o?onym przeciwko bankowi stosuj?cemu WIBOR w umowie kredytu hipotecznego. G?os zabra?o te? stowarzyszenie Stop Bankowemu Bezprawiu. By? mo?e niektórzy kredytobiorcy zaczynaj? mie? nadziej?, ?e kancelariom prawnym uda si? podwa?y? podstawy stosowania WIBOR w indywidualnej umowie kredytowej i zatrzyma? wzrost oprocentowania kredytu, a mo?e nawet uniewa?ni? kredyt?
Rozumiemy, ?e sprawa wzrastaj?cych stóp procentowych mo?e budzi? emocje. Niew?tpliwie wzrost WIBOR-u przek?ada si? na wzrost kosztów obs?ugi kredytu. Naturalnymi zaczynaj? by? wówczas pytania czy WIBOR jest rzeczywi?cie dobrze ustalany, czy banki poprawnie go stosuj? w umowach? Oczywi?cie na takie pytania mo?na szuka? odpowiedzi. Trzeba to jednak zrobi? w sposób rzeczowy, oparty na faktach i prawie. Tymczasem mamy wra?enie, ?e zarówno istotna cz??? artyku?ów jaki i cz??? wypowiedzi prawników w tej sprawie zawiera szereg informacji, które delikatnie mówi?c, maj? do?? lu?ny zwi?zek z tym czym jest wska?nik referencyjny, jaki jest podzia? ról w jego tworzeniu i stosowaniu oraz jaki jest zakres odpowiedzialno?ci z tym zwi?zanej, a przecie? to wszystko wynika z obowi?zuj?cego w Unii Europejskiej Rozporz?dzenia o Wska?nikach Referencyjnych (BMR). Warto wi?c mo?e wiedz? na ten temat nieco uporz?dkowa?.
WIBOR jako bazowa cena pieni?dza – podstawa dla ustalenia oprocentowania
W relacji banku i klienta, który wzi?? kredyt hipoteczny, to czym jest WIBOR w umowie kredytu hipotecznego okre?la ustawa o kredycie hipotecznym oraz nadzorze nad po?rednikami kredytu hipotecznego i agentami. Zgodnie z jej tre?ci? oprocentowanie nowego kredytu o zmiennym oprocentowaniu musi by? ustalone jako suma warto?ci wska?nika referencyjnego, takiego jak WIBOR i wysoko?ci zapisanej w umowie mar?y.
Dla relacji klient-bank WIBOR jest zatem nie tyle abstrakcyjnym wytworem pomiaru danego rynku co okre?lon? w umowie zmienn? cz??ci? oprocentowania. WIBOR jest po prostu bazow?, zmienn? cen? po?yczanego pieni?dza, do której bank dodaje swoj? mar??.
Jak oceni? prawid?owo?? stosowania WIBOR?
Kolejnym pytaniem mo?e by? to czy ta cena bazowa zosta?a przez bank prawid?owo zastosowana?
Aby na nie odpowiedzie? trzeba najpierw wyja?ni? czym jest „prawid?owe” odwo?anie si? w umowie do wska?nika referencyjnego. Czy przed umieszczeniem danego wska?nika referencyjnego w umowie Bank musi przeprowadzi? badanie jego zgodno?ci z BMR? A je?li tak, to jak daleko takie badanie ma si?ga?? Czy bank musi samodzielnie oceni? metod? ustalania warto?ci wska?nika referencyjnego i dane na których si? opiera? Sprawdzi? czy ilo?? transakcji, która brana jest pod uwag? przy ustaleniu wska?nika referencyjnego jest wystarczaj?ca? Oceni? czy wska?nik w prawid?owy sposób mierzy okre?lony rynek?
Istot? reformy wska?ników referencyjnych, której efektem jest rozporz?dzenie BMR, jest wprowadzenie jasnego podzia?u ról i odpowiedzialno?ci w zakresie tworzenia i stosowania wska?nika referencyjnego.
Centraln? postaci? w tej uk?adance jest administrator wska?nika.
Administrator odpowiada za zdefiniowanie czym jest dany wska?nik (tj. co dok?adnie ma mierzy?) oraz okre?lenie metody (czyli w jaki sposób dany wska?nik ma by? ustalany), a nast?pnie za codzienne ustalanie i publikowanie wska?nika zgodnie z przyj?t? definicj? i metod?. Aby administrator móg? wykonywa? tak? dzia?alno??, a banki stosowa? jego wska?nik w umowach o kredyt hipoteczny, administrator musi dosta? zgod? organu nadzoru (w naszym przypadku – Komisji Nadzoru Finansowego) oraz by? wpisanym do publicznego rejestru administratorów w Unii Europejskiej. Innymi s?owy, aby wska?nik referencyjny móg? by? stosowany jego administrator musi uzyska? swojego rodzaju „certyfikacj?”, czyli by? oceniony i zaakceptowany przez organ nadzoru. Posiadanie tej certyfikacji oznacza potwierdzenie zgodno?ci administratora i opracowywanych przez niego wska?ników referencyjnych z wymogami BMR.
W konsekwencji bank stosuj?c dany wska?nik w umowie z klientem nie tylko nie musi zastanawia? si? czy dany wska?nik jest zgodny z BMR lub czy dany administrator oraz jego wska?niki spe?niaj? wymogi prawa. Taka analiza jest poza zakresem kompetencji banku – zosta?a ona bowiem przekazana organowi administracji publicznej, który czuwa nad przestrzeganiem przepisów prawa. Dzi?ki przyj?temu rozwi?zaniu sytuacja jest zero jedynkowa. Ka?dy wska?nik opracowywany przez administratora wpisanego do rejestru ESMA jest zgodny z BMR. Banki nie mog? stosowa? innych wska?ników nawet, gdyby subiektywnie uznawa?y je za „lepsze”. Jest to sytuacja dok?adnie taka sama jak ze szczepionkami na COVID-19. Ka?da szczepionka dopuszczona do stosowania w Polsce, i tylko taka szczepionka, mo?e by? przez lekarzy stosowana. Decyzja o dopuszczeniu szczepionki pozostaje poza kompetencjami danego lekarza i lekarz ten nie jest odpowiedzialny za skutki jej stosowania. Nawet gdy w internecie pojawiaj? si? informacje o zwi?zanych z ni? skutkach ubocznych.
Dlatego wypowiedzi, ?e banki nie mog? stosowa? WIBOR-u, bo cho? formalnie jest on zgodny z BMR to nie spe?nia zawartych w nim wymogów, bo nie opieraj? si? wy??cznie na danych transakcyjnych, s? nieprawdziwe. Albo jaki? wska?nik posiada „certyfikat” na stosowanie i mo?na go stosowa?, albo takiego certyfikatu nie posiada i nie mo?na go stosowa? w kredytach hipotecznych. Nie ma niczego pomi?dzy.
Podsumowuj?c – zgodnie z prawem sprawa jest prosta: prawid?owe stosowanie WIBOR-u w umowie przez bank b?dzie mia?o miejsce tak d?ugo jak jego administrator – GPW Benchmark – b?dzie wska?nik og?asza? i jak d?ugo nie utraci wymaganego zezwolenia. Na prawid?owo?? stosowania przez banki WIBOR-u nie wp?ywa na ilu danych transakcyjnych WIBOR si? opiera, ani jaka jest metoda jego opracowywania. Ocena poprawno?ci WIBOR i zgodno?ci z przepisami prawa le?y poza kompetencj? banków, które ten wska?nik stosuj? – zosta?a ona natomiast przeprowadzona z pozytywnym wynikiem przez uprawniony do tego organ administracji publicznej – Komisj? Nadzoru Finansowego.
Mity wokó? WIBORu
Na takiej wy?ej przytoczonej definicji „poprawno?ci” mogliby?my jako prawnicy w?a?ciwie poprzesta?. Nie mo?emy si? jednak oprze? pokusie, aby odnie?? si? do paru mitów, które zaczynaj? wobec WIBOR-u narasta?. Uwa?amy WIBOR za bardzo dobry wska?nik referencyjny, który przetrwa? ró?ne burze i kryzysy na rynku finansowym, jakie mia?y miejsce przez prawie 30 lat jego istnienia. Szkoda by?oby aby przez ró?ne, nie do ko?ca prawdziwe twierdzenia, mia?by on zosta? zniszczony. To „zniszczenie” w kontek?cie wska?nika, to utrata zaufania do rzetelno?ci jego ustalania.
Pierwszym mitem, który pojawia si? jak mantra w odniesieniu do WIBOR-u, to zarzut, ?e nie jest on prawid?owy, poniewa? nie opiera si? on (tylko) na danych transakcyjnych.
Naszym zdaniem, kwestia „transakcyjno?ci” w kontek?cie BMR jest prezentowana cz?sto w niew?a?ciwy sposób. Przede wszystkim BMR nie wymaga, ?e wska?niki stopy procentowej opiera?y si? wy??cznie na transakcjach. Owszem, BMR preferuje dane transakcyjne jako podstaw? dla ustalenia wska?nika. Preferencja ta wynika z przekonania, ?e wska?nik oparty o du?? liczb? transakcji jest mniej podatny na manipulacje ni? wska?nik oparty o inne dane. Brak wystarczaj?cej liczby transakcji w danym momencie nie oznacza jednak, ?e wska?nika nie mo?na opracowywa?. Nisk? liczb? transakcji trzeba zrównowa?y? zwi?kszeniem wymogów i kontroli w zakresie danych innych ni? dane transakcyjne. W przypadku WIBOR-u, proces ustalania i przekazywania przez banki danych na potrzeby jego ustalania jest chyba najbardziej obwarowanym procedurami i kontrol? procesem, jaki funkcjonuje na polskim rynku finansowym. My?l? ?e dobrze zrobi?oby krytykom WIBOR-u, aby zobaczyli od ?rodka jak procesy te wygl?daj? – ile par oczu sprawdza ka?d? dan? przekazywan? do administratora, jak z?o?one s? procesy kontrolne, jak rejestrowane s? rozmowy i wszelka komunikacja zwi?zana z WIBOR-em, jak szczegó?owo uregulowane s? kwestie konfliktów interesów. W praktyce, naszym zdaniem, WIBOR-em praktycznie manipulowa? si? nie da. Owszem, za granic? mia?y miejsce przypadki manipulacji LIBOR-em, ale by?y one mo?liwe jeszcze przez wprowadzeniem wymogów BMR. Takich przypadków w odniesieniu do WIBOR-u nikt ani przed BMR, ani w trakcie jego obowi?zywania nigdy nie stwierdzi?.
Kolejna podnoszona cz?sto teza, to ?e wska?nik stosowany przez bank w umowie zgodnie z BMR powinien odpowiada? kosztom finansowania banku. Z tak przyj?tego za?o?enia wynika? ma z kolei wniosek, ?e WIBOR nie jest zgodny z BMR, poniewa? nie odpowiada on rzeczywistym kosztom finansowania banku. Takie za?o?enie, a w konsekwencji i ca?e oparte na nim rozumowanie, jest jednak b??dne.
BMR nie wymaga aby wska?nik referencyjny mia? odpowiada? kosztom finansowania banku czy ?rednim kosztom finansowania banków. Stworzenie zreszt? takiego wska?nika referencyjnego by?oby trudne, o ile w ogóle mo?liwe. Banki maj? bardzo ró?ne ?ród?a finansowania. Cz??? z nich to depozyty terminowe, cz??? ?rodki trzymane na rachunkach bie??cych, cz??? to d?u?ne papiery warto?ciowe (zabezpieczone i niezabezpieczone), a cz??? to po?yczki mi?dzybankowe. ?ród?a kosztów finansowania i zakres ich wykorzystania ró?ni? si? w zale?no?ci od banku i trudno by by?o przyj?? jaki? wska?nik, który by „u?rednia?” ten koszt dla ka?dego banku. Dlatego je?eli wyst?puj? wska?niki, które definiuj? si? jako wska?niki mierz?ce koszty finansowania (np. EURIBOR czy WKF), to mierz? one koszt pozyskania funduszy z okre?lonego, wybranego ?ród?a – czy to z hurtowego rynku pieni??nego jak w przypadku EURIBOR-u, czy to z niezabezpieczonych depozytów terminowych sk?adanych w bankach spó?dzielczych b?d?cych panelistami WKF. Innymi s?owy, wska?niki te nie mierz? faktycznego kosztu finansowania banków, a jedynie u?rednion? cen? pozyskania przez banki finansowania z okre?lonego, wybranego ?ród?a.
Co wi?cej, z faktu ?e takie wska?niki istniej? nie mo?na wyprowadza? wniosku, ?e jest to jedyna czy te? preferowana forma okre?lenia tego co wska?nik stopy procentowej powinien mierzy?. Zgodnie z BMR wska?nik stopy procentowej okre?la stop?, wed?ug której banki mog? udziela? po?yczek innym bankom lub agentom lub po?ycza? od innych banków lub agentów na rynku finansowym. Wska?nik referencyjny to po prostu cena bazowa, po której bank mo?e przyj?? lub z?o?y? po?yczk? na okre?lonym rynku.
Okre?lenie rynku, na którym mierzona jest cena bazowa, BMR pozostawia pozostaj?cemu pod nadzorem Komisji Nadzoru Finansowego administratorowi.
W odniesieniu do WIBOR-u, GPW zdefiniowa?o go nast?puj?co:
„Wska?nik WIBOR jest wska?nikiem referencyjnym stopy procentowej w rozumieniu art. 3 ust. 1 pkt 22 Rozporz?dzenia o Wska?nikach Referencyjnych, odzwierciedlaj?cym poziom stopy procentowej, po jakiej podmioty spe?niaj?ce Kryteria Uczestnika Fixingu mog?yby sk?ada? Depozyty na okre?lone Terminy Fixingowe w innych podmiotach, spe?niaj?cych Kryteria Uczestnika Fixingu.”
Upraszczaj?c: WIBOR jest u?rednion? potencjaln? cen? sprzeda?y pieni?dza przez polski bank innemu polskiemu bankowi. WIBOR jest wi?c bazow?, hurtow? cen? sprzeda?y pieni?dza. Ta cena bazowa jest warto?ci? u?rednion?. Nie oznacza ona jednak, ?e ka?da pojedyncza po?yczka na rynku mi?dzybankowym jest wed?ug WIBOR-u oprocentowana. Dla danego banku i danej transakcji na rynku mi?dzybankowym cena mo?e by? od tej warto?ci ni?sza lub wy?sza. Dlatego dany bank stosuj?c WIBOR w umowie z klientem nie realizuje jakiej? dodatkowej, nieujawnionej mar?y (jak czasem si? sugeruje), ale po prostu stosuje wska?nik jako punkt odniesienia (baz?), do której dodaje mar?? wskazan? w umowie. Baza ta pozostaje za? na dany dzie? ustalona przez niezale?ny i nadzorowany podmiot – administratora.
Kolejnym mitem, który si? pojawia jest stwierdzenie, ?e WIBOR jest brany z „powietrza”, bo nie opiera si? na rzeczywisto?ci ekonomicznej, nie opiera si? na ?adnych weryfikowalnych czynnikach. Tak?e ten zarzut nie jest jednak zgodny z prawd?. Owszem, banki ostatnimi czasy nie zawieraj? mi?dzy sob? zbyt wielu transakcji. Mi?dzybankowy rynek depozytów hurtowych nie jest jednak nieaktywny. Ten rynek ma bowiem jednego ogromnego „gracza” – Narodowy Bank Polski.
Stopa referencyjna Narodowego Banku Polskiego to po prostu cena po jakiej Narodowy Bank Polski kupuje od banków pieni?dze. Dla banku to w?a?nie ta cena – stopa referencyjna – jest punktem odniesienia dla ceny, po jakiej móg?by po?yczy? od innego banku pieni?dze. WIBOR jako wypadkowa cen sprzeda?y pieni?dza oferowana przez banki innym bankom jest bardzo ?ci?le powi?zany z cen?, jak? za pieni?dz oferuje im podmiot dominuj?cy na rynku, czyli Narodowy Bank Polski. Oczywi?cie te warto?ci nie s? identyczne. Stopa NBP to cena nabycia pieni?dza na 7 dni, a WIBOR to bazowa cena sprzeda?y pieni?dza np. na trzy lub sze?? miesi?cy (w zale?no?ci od terminu WIBOR-u). W cenie sprzeda?y pieni?dza na d?u?sze okresy bank musi uwzgl?dni? dodatkowe czynniki takie jak oczekiwania co do poziomu przysz?ych stóp procentowych – oparte zarówno na w?asnych analizach jak i wypowiedziach prezesa NBP. Niezale?nie jednak od tych ró?nic WIBOR ma bardzo silne powi?zanie ze stop? referencyjn? Narodowego Banku Polskiego. Czy to jest s?abo?? WIBOR-u? Naszym zdaniem wprost przeciwnie. Powi?zanie ze stop? referencyjn? Narodowego Banku Polskiego, któr? sam kodeks cywilny uznaje za najbardziej wiarygodne odniesienie do ceny pieni?dza to wielka zaleta WIBOR-u. To w?a?nie w oparciu o stop? referencyjn? Narodowego Banku Polskiego ustala si? odsetki ustawowe czy odsetki maksymalne. W konsekwencji w?a?nie tego powi?zania WIBOR jest wska?nikiem stabilnym i bardziej odpornym na zawirowania rynkowe ni? wska?nik, który opiera?by si? wy??cznie na danych z depozytów z okre?lonego ?ród?a.
Wyobra?my sobie dla odmiany, ?e WIBOR opiera?by si? na depozytach od klientów detalicznych. Owszem dzisiaj by?by ni?szy. Tylko czy przek?ada?oby si? to na ni?sze odsetki od kredytów? Naiwnym by?oby tak twierdzi?. Przy kredytach opieraj?cych si? o wska?nik odnosz?cy si? depozytów detalicznych bank stosowa?by po prostu wy?sz? mar?? aby na dzie? udzielenia kredytu uzyska? pokrycie kosztów, jakie wi??? si? z udzieleniem kredytu. Te koszty to nie tylko odsetki p?acone przez bank od depozytów, ale te? równie? pozosta?e koszty ponoszone przez bank zwi?zane z „produkcj?” kredytu hipotecznego. Bank jak ka?dy inny przedsi?biorca, który wytwarza towar, kiedy okre?la cen? bazow? towaru uwzgl?dnia w niej nie tylko koszt zakupu surowca koniecznego do wytworzenia produktu, ale tak?e wszystkie inne koszty ponoszone w zwi?zku z wytworzeniem i sprzeda?? produktu. Tak wi?c ni?sza warto?? wska?nika w dniu udzielenia kredytu przek?ada?aby si? na wy?sz? mar??. Wyobra?my sobie wska?nik oparty o depozyty konsumenckie, w sytuacji w której banki nagle potrzebuj? dodatkowego finansowania. Banki podwy?szaj? ceny depozytów. Nasz wska?nik ro?nie, ale nasza ustalona wcze?niej mar?a pozostaje sta?a. Wska?nik odrywa si? o tej „oficjalnej” ceny pieni?dza jak? jest stopa Narodowego Banku Polskiego. Z tak? sytuacj? mieli?my do czynienia w 2009 roku po upadku Lehman Brothers – oferowane odsetki od depozytów poszybowa?y do niewidzianych od dawna poziomów. Gdyby WIBOR oparty by? wtedy na depozytach, klienci p?aciliby du?o wi?ksze raty. Jako konsument wol? ju? polega? na wska?niku powi?zanym ze stop? Narodowego Banku Polskiego ni? by? nara?ony na zawirowania dzia?ania systemu bankowego.
Oczywi?cie nie ma nic z?ego w tym, ?e w ramach publicznego dyskursu podnoszone s? ró?ne postulaty reformy WIBOR-u. Zak?adamy, ?e jego administrator – GPW Benchmark – w g?osy te uwa?nie si? ws?uchuje i na bie??co analizuje poprawno?? funkcjonowania metody ustalania WIBOR-u. By? mo?e kiedy? dojdzie do wniosku, ?e WIBOR nale?y zreformowa? lub nawet zast?pi? innym wska?nikiem. Dopóki jednak to nie nast?pi musimy jako klienci banków zaakceptowa? WIBOR, tak jak musimy ?y? z wy?szymi cenami wielu dóbr konsumpcyjnych, których u?ywamy ka?dego dnia. Musimy te? ?y? z rosn?c? cen? pieni?dza. WIBOR jako miernik bazowej ceny pieni?dza, tak jak inne mierniki ceny, nie jest odporny na zjawisko zwane inflacj?.
