Gwa?townie rosn?ce ceny gazu pogarszaj? i tak ju? tragiczn? sytuacj?: do czerwca 2022 roku liczba gospodarstw domowych dotkni?tych ubóstwem energetycznym w UE28 wzros?a o ponad +50%. Ale najgorsze wci?? przed nami: Z analiz Allianz Trade wynika, ?e nadci?gaj?ce niedobory gazu mog? spowodowa? wzrost cen detalicznych o 200%, co do ko?ca roku doprowadzi np. do potrojenia odsetka niemieckich gospodarstw domowych maj?cych trudno?ci z op?aceniem rachunków za energi? do 8,4%.
Wdro?one ?rodki zaradcze, takie jak obni?ki podatków i limity cenowe maj? powa?ne s?abo?ci, których jedn? z najpowa?niejszych jest os?abienie motywacji do oszcz?dzania energii. Lepszym podej?ciem mo?e by? system podwójnych cen. Pozwala?by ka?demu gospodarstwu domowemu na zakup okre?lonej z góry ilo?ci energii do zasilania domu po cenie regulowanej, podczas gdy wszelkie dalsze potrzeby energetyczne musia?yby by? zaspokajane po cenie rynkowej.
Poza pierwsz? p?aszczyzn? dora?nych ?rodków kryzysowych, potrzebna jest nowa umowa spo?eczna, która pozwoli?aby z?agodzi? regresywne skutki polityki klimatycznej i zabezpieczy? zielon? transformacj?. Z analiz Allianz Trade wynika, ?e najlepszym rozwi?zaniem by?oby wprowadzenie nowego ?wiadczenia, w rodzaju dodatku na zakup energii, jednak z pewn? modyfikacj?: p?atno?? (ca?kowita kwota lub mniejsze kwoty) by?aby dokonywana na tak zwane konto oszcz?dno?ci energii, tzn. kwoty nie by?yby wykorzystywane, ale (cz??ciowo) oszcz?dzane; oszcz?dno?ci takie by?yby uzupe?niane przez pa?stwo. W ten sposób mo?na upiec dwie pieczenie na jednym ogniu, powoduj?c zmian? zachowa? w kierunku obni?enia zu?ycia energii oraz gromadzenie rezerw finansowych przez gospodarstwa domowe o niskich dochodach.
Kryzys gazowy mo?e przerodzi? si? w Gazmageddon
Ubóstwo energetyczne to odwieczna zmora UE. Jeszcze zanim rozpocz?? si? dzisiejszy kryzys energetyczny, miliony ludzi mia?o trudno?ci z ogrzaniem swoich domów i zap?aceniem rachunków za energi? z powodu niskich dochodów, wysokich cen i niskiej wydajno?ci energetycznej. Wed?ug Obserwatorium Ubóstwa Energetycznego (EPOV) przy Komisji Europejskiej, w 2018 roku 6,6% gospodarstw domowych w UE28 nie by?o w stanie zap?aci? na czas rachunków za media (co okre?la si? mianem zaleg?o?ci w op?atach za media) i by?o zagro?one od??czeniem od sieci energetycznej. Jednocze?nie 7,3% nie by?o w stanie odpowiednio ogrza? swoich domów, a 16,2% wydawa?o ponad dwa razy wi?cej ni? mediana krajowa wydatków na energi? w stosunku do dochodów.
W tym roku sytuacja uleg?a znacznemu pogorszeniu, poniewa? inwazja na Ukrain? spowodowa?a eksplozj? cen gazu do poziomu niespotykanego od ponad dekady. Ceny gazu dla gospodarstw domowych w ca?ej UE wzros?y ?rednio o +22% w stosunku do poziomu z 2021 roku. Tymczasem w Niemczech, Wielkiej Brytanii i Niderlandach ceny gazu poszybowa?y w gór? odpowiednio o +58%, +83% i +85%.
Konsekwencj? tego jest wzrost liczby gospodarstw domowych dotkni?tych ubóstwem energetycznym w UE28 o ponad +50% wed?ug stanu na czerwiec 2022 roku wynika z przeanalizowanych przez Allianz Trade danych. Na przyk?ad w Niderlandach zaleg?o?ci wzros?y z 1,2% w 2021 do 3,9% w 2022 roku, co stanowi rekordowy wynik dla tego kraju od czasu, gdy Komisja Europejska zacz??a ?ledzi? te statystyki w 2005 roku. W Wielkiej Brytanii nast?pi? wzrost z 4,7% do 7,1%, a w Niemczech z 2,4% do 4,0%. Jedynym wyj?tkiem jest Francja, gdzie szereg dzia?a?, w tym bezpo?rednie interwencje na rynku gazu, pozwoli?y utrzyma? liczb? gospodarstw domowych dotkni?tych ubóstwem energetycznym na sta?ym poziomie (patrz za??cznik, w którym zamieszczono przegl?d dzia?a? maj?cych na celu walk? z kryzysem gazowym).
Jednak najgorsze wci?? przed nami. Nadci?gaj?ce niedobory gazu mog? spowodowa? wzrost cen detalicznych o 200%, co do ko?ca roku doprowadzi np. w Niemczech do potrojenia odsetka gospodarstw domowych maj?cych trudno?ci z op?aceniem rachunków za energi?. W odniesieniu do wielu krajów m.in. wspomnianych Niemiec oczekuje si?, ?e odsetek ludno?ci dotkni?tej ubóstwem energetycznym b?dzie si? jeszcze pog??bia? w miar? up?ywu lat i utrwalania si? kryzysu gazowego. Za pomoc? analizy regresji szacujemy zwi?zek mi?dzy cenami energii dla gospodarstw domowych, dochodem rozporz?dzalnym brutto i wska?nikami ubóstwa energetycznego w latach 2010-2018 i stosujemy nasze ustalenia do obecnych cen energii. Nasza analiza przewiduje wzrost cen gazu dla gospodarstw domowych o +58% w latach 2021-2022 (do czerwca) w Niemczech. Po ograniczeniu dostaw gazu ziemnego z Rosji na pocz?tku lipca, ceny gazu mog? wzrosn?? od +71% do +200% w porównaniu z rokiem 2021. W tym kontek?cie do ko?ca tego roku a? 8,4% ludno?ci Niemiec mo?e mie? zaleg?o?ci w op?atach za media, co jest sytuacj? bez precedensu, która mo?e spowodowa? powa?ne zaburzenia w tkance spo?ecznej kraju; szykuje si? Gazmageddon.
System podwójnych cen móg?by rozwi?za? niedoskona?o?ci ?rodków zaradczych wprowadzonych do tej pory
?rodki zaradcze wdro?one dot?d przez rz?dy, takie jak obni?ki podatków i limity cenowe maj? powa?ne s?abo?ci, których jedn? z najpowa?niejszych jest os?abienie motywacji do oszcz?dzania energii. Warto rozwa?y? wprowadzenie systemu podwójnych cen. Wiele pa?stw cz?onkowskich UE przyj??o ju? przepisy chroni?ce konsumentów przed wysokimi cenami energii, wprowadzaj?c dop?aty lub limity cenowe. Wi?kszo?? ?rodków ma jednak powa?ne wady. Wiele z nich nie jest rozwi?zaniami adresowanymi do okre?lonych grup, lecz pozwala korzysta? wszystkim gospodarstwom domowym, niezale?nie od poziomu dochodów dobitnym przyk?adem s? (tymczasowe) obni?ki podatków lub bilet za 9 euro w Niemczech. Inne ?rodki, takie jak obni?ki cen, zak?ócaj? mechanizm rynkowy; sygna?y cenowe ju? nie dzia?aj?. Cho? niektóre inne rozwi?zania mog? by? nakierowane na pewne grupy (np. dop?aty dla gospodarstw domowych o niskich dochodach), s? postrzegane jako raczej uznaniowe i/lub niewystarczaj?ce. Wszystkie ?rodki obarczone s? zasadnicz? s?abo?ci?: os?abiaj? motywacj? do oszcz?dzania energii, co powinno by? priorytetem. System podwójnych cen, za którym opowiada si? ekonomista Jean Pisani-Ferry , móg?by rozwi?za? te problemy. Pomys? jest do?? intryguj?cy: ka?de gospodarstwo domowe mia?oby prawo do zakupu pewnej ilo?ci energii w zale?no?ci od potrzeb, aby zasili? swój dom po cenie regulowanej; wszelkie dalsze potrzeby energetyczne musia?yby by? zaspokajane po cenie rynkowej. Najprostszym podej?ciem do ustalenia przydzielonej ilo?ci by?oby podej?cie historyczne, tzn. bazuj?ce na zu?yciu energii w poprzednich latach, ale z odliczeniem powiedzmy 25% w celu zach?cenia do oszcz?dzania energii. Z analiz Allianz Trade wynika, ?e takie rozwi?zanie stanowi?oby zach?t? dla wszystkich gospodarstw domowych do zmniejszenia zu?ycia energii, ale zapewni?oby du?e transfery na rzecz zamo?niejszych gospodarstw domowych, które nie s? zagro?one ubóstwem energetycznym. Dlatego nale?y po??czy? to z ustaleniem górnego pu?apu ilo?ci energii wynikaj?cej ze zu?ycia historycznego o median? zu?ycia. Stanowi?oby to zach?t? dla wszystkich konsumentów, a jednocze?nie uwzgl?dnia?o ich zdolno?? do radzenia sobie z obci??eniami. Wskazówk? do wyznaczenia ceny regulowanej mog?yby by? poziomy cen obowi?zuj?ce przed kryzysem. Taki system ma dwie zalety: jest elastyczny i oparty na redystrybucji.
Elastyczno??: Cena regulowana oraz ilo?? przydzielonej energii mog? by? ustalane zgodnie z po??danym poziomem ochrony (co jest kompromisem pomi?dzy potrzeb? pomocy a dost?pn? przestrzeni? fiskaln?). Przydzielon? ilo?? mo?na na przyk?ad ustali? na poziomie o ponad 25% ni?szym ni? dotychczasowe zu?ycie, pu?ap ilo?ciowy mo?na obni?y? poni?ej mediany, aby zwi?kszy? bod?ce do oszcz?dzania i zmniejszy? liczb? chronionych gospodarstw domowych (oraz koszty programu). Ponadto cena regulowana i przydzielona ilo?? powinny by? dynamicznie dostosowywane co roku, aby utrzyma? zach?ty do oszcz?dzania energii; ostatecznie cena regulowana powinna zrówna? si? z cen? rynkow?.
Redystrybucja: Poniewa? gospodarstwa domowe o wysokich dochodach zwykle mieszkaj? w wi?kszych domach (i maj? wi?cej gad?etów elektrycznych), s? zmuszone kupowa? wi?cej energii po cenie rynkowej; dlatego wsparcie dla gospodarstw domowych o niskich dochodach b?dzie (znacznie) wy?sze . Aby wzmocni? redystrybucyjny charakter systemu, mo?na by wprowadzi? próg dochodów (np. poziom tzw. podatku od bogatych w Niemczech), po przekroczeniu którego gospodarstwa domowe nie maj? ju? prawa do zakupu energii po cenach regulowanych. To jednak nieco skomplikowa?oby sytuacj?, poniewa? programem nie mog?yby ju? zarz?dza? wy??cznie dostawcy mediów, a “nadwy?ka” dotacji musia?aby by? pó?niej pobierana przez urz?dy skarbowe.
Pobie?na kalkulacja daje cen? oko?o 22 mld EUR (0,6% niemieckiego PKB) za zu?ycie gazu. Zak?ada ona jednak, ?e cena regulowana jest równa ?redniej sprzed kryzysu. Poprzez inne ustalenie ceny regulowanej mo?na w zró?nicowany sposób obni?y? koszty. Je?eli na przyk?ad cena regulowana zostanie ustalona na poziomie dwukrotnie wy?szym ni? przed kryzysem, koszty spadn? do 8,4 mld EUR.
Potrzebna jest nowa umowa spo?eczna, która pozwoli?aby zabezpieczy? zielon? transformacj?
Poza pierwsz? p?aszczyzn? dora?nych ?rodków kryzysowych, potrzebna jest nowa umowa spo?eczna, która stanowi?aby odpowied? na d?ugoterminowe wyzwania zwi?zane z wy?szymi cenami energii, jakie prawdopodobnie wyst?pi? w czasie zielonej transformacji. Wysokie ceny energii, a co za tym idzie ubóstwo energetyczne pozostan? na d?u?ej, bior?c pod uwag? zmieniony krajobraz geopolityczny i konieczno?? podj?cia bardziej agresywnych dzia?a? w celu walki z kryzysem klimatycznym. Nale?y w szczególno?ci podkre?li?, ?e polityka klimatyczna jest z natury regresywna. Istniej? dwa kana?y oddzia?ywania: poprzez generowanie dochodów (praca) i wykorzystanie (konsumpcja). Ogólnie rzecz bior?c, efekty zwi?zane z zatrudnieniem w wyniku zielonej transformacji b?d? prawdopodobnie niewielkie, przynajmniej w uj?ciu netto. W rzeczywisto?ci prawdopodobnie dojdzie do ogromnego przesuni?cia miejsc pracy pomi?dzy sektorami i regionami. Zielone miejsca pracy b?d? wymaga?y innych i wy?szych umiej?tno?ci, wi?c pracownicy o ni?szych kwalifikacjach prawdopodobnie najbardziej odczuj? zmiany na rynku pracy. W trakcie zielonej transformacji zmieni? si? równie? ceny wzgl?dne: Ceny w?gla powoduj?, ?e zu?ycie energii jest dro?sze, a regulacje i normy powoduj? wzrost cen np. mieszka? i ?ywno?ci. B?dzie to mia?o inny wp?yw na ró?ne grupy dochodowe. Nawet je?eli zu?ycie energii jest ogólnie ni?sze w grupach o ni?szych dochodach, to one szczególnie ucierpi? z powodu rosn?cych cen. Dlatego w d?u?szej perspektywie trzeba zrobi? wi?cej, aby chroni? najbardziej wra?liwe gospodarstwa domowe. Sprawiedliwo?? spo?eczna wymaga podj?cia dzia?a? naprawczych maj?cych na celu zapewnienie równego podzia?u kosztów i korzy?ci z zielonej transformacji. Z analiz Allianz Trade wynika, ?e nierówna dystrybucja mo?e spowodowa? znaczne opó?nienia w transformacji gospodarek, czy to poprzez protesty przeciwko koniecznym zamkni?ciom fabryk i kopal?, czy te? zbyt nie?mia?e dzia?ania w zakresie ustalania cen emisji. Nie nale?y powtarza? b??dów pope?nionych w przesz?o?ci w zakresie globalizacji: chocia? internacjonalizacja ?a?cuchów warto?ci znacznie zwi?kszy?a ?wiatowy dobrobyt i wy?oni?a wiele zwyci?skich podmiotów (we wszystkich krajach), to jednak by?o te? wielu przegranych, których straty w zakresie dobrobytu i trudno?ci w dostosowaniu si? nie zosta?y odpowiednio uwzgl?dnione przez decydentów.
Odporna na skutki zmian klimatu polityka spo?eczna powinna obejmowa? sta?e dotacje dla gospodarstw domowych o niskich dochodach (tzw. dodatek na zakup energii). W odniesieniu do rynków pracy nie s? konieczne nowe instrumenty, ale konsekwentne stosowanie aktywnych programów rynku pracy (np. us?ugi po?rednictwa pracy, wsparcie dla nowo powstaj?cych firm). Ponadto potrzebne s? ukierunkowane programy szkoleniowe i programy rozwoju umiej?tno?ci w celu przekwalifikowania i podnoszenia kwalifikacji pracowników oraz wspierania ich w przechodzeniu do nowych miejsc pracy, by? mo?e w nowych zawodach lub sektorach. W celu wsparcia konsumpcji podczas zielonej transformacji istniej? zasadniczo dwie opcje:
Po pierwsze, w??czenie dzia?a? spo?ecznych towarzysz?cych polityce klimatycznej do istniej?cego systemu ?wiadcze? spo?ecznych. Zalet? tego rozwi?zania jest to, ?e wdro?enie i administrowanie nimi powinno by? stosunkowo proste. Wady s? jednak powa?niejsze. Po pierwsze, ?rodki te s? ma?o widoczne i prawdopodobnie b?d? rozumiane przez zainteresowanych jako nic nowego; z punktu widzenia ekonomii politycznej jest to problematyczne, poniewa? raczej nie przyczyni si? do zwi?kszenia akceptacji dla polityki klimatycznej. Ponadto istniej? dwa problemy techniczne: dostosowanie ?wiadcze? socjalnych do zmienionych cen odbywa si? z regu?y po fakcie, co oznacza, ?e wsparcie dociera do potrzebuj?cych z pewnym opó?nieniem. Krytycznie nale?y te? spojrze? na dok?adno?? wyceny, poniewa? uwzgl?dniane s? tylko osoby ju? b?d?ce w potrzebie, tzn. gospodarstwa domowe otrzymuj?ce ju? ?wiadczenia socjalne. Grupa osób, których byt jest zagro?ony przez rosn?ce koszty energii, b?dzie prawdopodobnie wi?ksza i obejmie (ni?sz?) klas? ?redni? dlatego te? wiele dzia?a? klimatycznych jest tak niepopularnych. Ruch ?ó?tych Kamizelek we Francji pokaza? to a? nadto wyra?nie.
Po drugie, wprowadzenie nowego ?wiadczenia w postaci bezpo?redniej dop?aty do energii, tzw. dodatku na zakup energii. Chodzi o sta?e transfery pieni??ne dla wszystkich zainteresowanych w zale?no?ci od ich dochodów i statusu spo?ecznego (np. dzieci). Ta forma ochrony socjalnej w fazie przej?ciowej rozwi?za?aby problemy pierwszego podej?cia (integracja). Jednak decyzje polityczne dotycz?ce wysoko?ci dodatku na zakup energii, jak równie? ich skalowania w zale?no?ci od dochodu, b?d? prawdopodobnie trudne. Pragmatycznym podej?ciem by?oby tutaj powi?zanie ca?kowitej kwoty p?atno?ci z przychodami z wdro?enia polityki klimatycznej (np. podatek w?glowy, CBAM, ETS). W ten sposób pa?stwo sygnalizowa?oby, ?e wszystkie dochody z koniecznych dzia?a? zmierzaj?cych do zwi?kszenia kosztów energii kopalnej zostan? ostatecznie zwrócone poszkodowanym. Nie rozwi?zuje to jednak kwestii konkretnego podzia?u ?rodków.
Najwi?ksz? zalet? dodatku na zakup energii jest jego po??czenie z zach?tami do zmiany zachowa? i budowania d?ugoterminowych oszcz?dno?ci. To jest cz?sto ?lepy zau?ek polityki klimatycznej: ?e by? mo?e uda si? powstrzyma? kryzys klimatyczny przy pomocy odpowiedniego zestawu narz?dzi w postaci cen i regulacji, które poprowadz? niezb?dn? transformacj? technologiczn?. W rzeczywisto?ci jednak osi?gni?cie celu 1,5°C wymaga daleko id?cych zmian zachowania, a tym samym oszcz?dno?ci energii. To równie? opisuje nieod??czny dylemat spo?ecznej rekompensaty dotycz?cej polityki klimatycznej: Je?li posunie si? ona za daleko, po??dane sygna?y cenowe mog? zosta? zniweczone i nie dojdzie do redukcji zu?ycia energii ze ?róde? kopalnych (tzw. efekt odbicia) lub b?dzie ona niewystarczaj?ca. Dodatek na zakup energii mo?na skonstruowa? tak, aby zminimalizowa? to ryzyko. Prosty trik: dodatek na zakup energii wyp?acany jest albo na rachunek bie??cy, tj. jest w ca?o?ci dost?pny do wykorzystania w celach konsumpcyjnych, lub p?atno?? (pe?na b?d? mniejsze kwoty) realizowana jest na tak zwany rachunek oszcz?dno?ci energetycznych, tj. kwoty nie s? przeznaczane na konsumpcj?, lecz oszcz?dzane. (Narz?dzie do oszcz?dzania – zwyk?e konto bankowe, fundusz inwestycyjny lub polisa ubezpieczeniowa – mo?e by? wybierane przez gospodarstwa domowe). G?ówna idea polega na tym, ?e kwota zaoszcz?dzonego przez gospodarstwa domowe dodatku na zakup energii jest podwajana przez pa?stwo. Jest to wi?c – podobnie jak w przypadku Riester – forma oszcz?dzania dotowana przez pa?stwo. Stanowi siln? zach?t?, aby nie wydawa? dodatku na zakup energii od razu. W ten sposób mo?na osi?gn?? dwa cele jednocze?nie. Z jednej strony, gospodarstwa domowe, które oszcz?dzaj? swój “dodatek na zakup energii”, musz? dostosowa? swoje zu?ycie i zu?ywaj? mniej energii, aby móc nadal si? utrzymywa?, czyli p?aci? rachunki za energi?. Po drugie, umo?liwia to równie? biedniejszym gospodarstwom domowym gromadzenie rezerw, czy to na zakup nieruchomo?ci mieszkalnej, czy na emerytur?. Nale?y jednak zapewni? pewn? elastyczno?? w wydatkowaniu oszcz?dno?ci; na przyk?ad mo?na by zezwoli? na wyp?at? do po?owy zgromadzonych oszcz?dno?ci po ka?dych pi?ciu (dziesi?ciu) latach, z wyj?tkami dotycz?cymi zakupu domu i emerytury. W ten sposób dodatek na zakup energii móg?by sta? si? innowacyjnym ?wiadczeniem spo?ecznym, które pozwoli?oby upiec dwie pieczenie na jednym ogniu: zabezpieczy? zielon? transformacj? i z?agodzi? nierówno?ci spo?eczne.
